وبلاگ هنرآرت
» شاهنامه و سلجوقیان
در این قسمت سعی دارم کوتاه شناختی از وضعیت شاهنامه در دوران سلجوقیان را در خدمت مهربان یاران قرار دهم
سرکردگان سلجوقی ایل خود را که از طوایف نه گانه ی اوغوز بود در اواخر سده ی دوم هجری قمری به طرف جنوب غرب یعنی دره ی فرغانه ، غزنه و ماوراءالنهر سوق دادند و در اوایل سده ی سوم هجری قمری نام و نشان آنها وارد منابع تاریخی و جغرافیایی مسلمانان گردیده است . آنها در عرض دو سده در بخارا ساکن شدند و سپس به طرف غرب آمدند و خراسان را از دست غزنویان در آوردند و حضور خود را در سرزمین ایران اعلام کردند . طغرل در سال 429 هجری قمری در نیشابور خود را سلطان نامید و اندکی بعد بقایای بویهیان را در مرکز و غرب ایران از بین برد . دیر زمانی نشد که شهر اصفهان یکی از تخت گاه های بویهیان را گرفت و اندکی بعد بغداد را تحت سلطه در آورد .
آنها توانستند امپراطوری وسیعی را پدید آورند که قلمرو آن از ماوراءالنهر تا نقاط دوردست سوریه و آناتولی را شامل می شد . حصور این طوایف چادرنشین نه تنها دورنمای تاریخی ایران را دگرگون ساخت بلکه ساختار اقتصادی پیشین آن را هم که بر زراعت مبتنی بود در هم ریخت . از اینها گذشته حضور آنها در سرزمین های یکجا نشین ایرانی و حتا در سوریه و آناتولی و جزیره موجب تداوم فرهنگی سرزمینهای مرکزی جهان اسلام شد .
گفتنی است که سرکردگان سلجوقی در ایران در حقیقت مغلوب سرزمینی شدند که آن را فتح کرده بودند . زبان فارسی زبان اصلی نوشتاری دربار آنها شد و آنها دامنه ی تاثیر این زبان را تا دور نقاط آناتولی بسط و گسترش دادند . افزون بر این آنها یکی از مهمترین فناوری های هزاره های متمادی ایران یعنی سفالگری را در اشکال مختلف سرامیک ، کاشی و غیره برگزیده و در قلمرو امپراتوری خود پراکنده کرده و گسترش دادند . زبان فارسی و فناوری هنری ایرانیان در این روزگار از مهمترین ابزار نقاشی فیگوراتیو ایران شد .
سفالگری ایرانی تحت حمایت سلجوقیان انواع گوناگونی از ظروف سفالینه و کاشی های زیبا را در انواع گوناگون و مختلف تولید کرد . ظروف لاجوردینه و مینایی این دوره گرچه ریشه در ایام گذشته داشت ، با حمایت حکمرانان و امیران سلجوقی به کیفیت بالایی تا حد تراز اول شدن در حیطه ی جهانی دست یافت . سفالگران برای تزیین این ظروف زرین فام گاه از مجالس شاهنامه بهره می گرفتند . گفتنی است که بهره گیری سفالگران از روایتهای شاهنامه ی حکیم فردوسی ، روی ظروف سفالینه از نوآوری های آنها در دوره ی سلجوقیان به شمار می آید .
در گالری هنری فریر واشنگتن ظرفی کوچک وجود دارد که داستان بیژن و منیژه ی شاهنامه در سه ردیف روی آن تصویر شده است . نمونه های دیگری از این ظروف سفالینه یا کاشیهای لاجوردی موجود است که در آنها داستانهای بهرام گور و آزاده ، رستم و فریدون و دیگر نقشها کار شده است .
در روزگاری که کتاب آرایی شاهنامه بنا به دلایلی چندان مورد نظر حاکمان نبوده است ، این نمونه ها در حقیقت راه را برای کتاب آرایی حماسه ی ایران گشوده است . هنر کتاب آرایی البته نه در شاهنامه ، در اواخر دوره ی سلجوقیان شروع شد ، و نمونه ی آن را می توان در عبارات راوندی در راحه الصدور در باب کتاب آرایی گلچین شاعران برای طغرل سوم و مثنوی ورقه و گلشاه عیوقی مشاهده کرد .
تاثیرات نقاشی فیگوراتیو سلجوقی را می توان در کتاب آرایی های بغداد سده ی ششم هجری مشاهده کرد . نخستین شاهنامه ی مصور در روزگار ایلخانان تولید شد . این شاهنامه بنا به روایات گفته شده ، با حمایت غیاث الدین محمد وزیر ابوسعید ایلخانی کتاب آرایی شد و در آن برخی از هنرمندان از جمله احمد موسی ، مخترع نگارگری ایرانی ، مشارکت داشتند و مبنایی برای پدیداری شاهنامه های کوچکی که در دوران اینجویان نوشته شد ، پدید آوردند .
این مختصری از وضعیت شاهنامه در دوران سلجوقیان بود که عرض شد ، بدیهیست دوستان علاقمند با جستجوی در فضای مجازی ، می توانند تصاویر منابع نامبرده را ، تا حدی یافته و از رویت آنها کمال لذت و حض هنری را دریافت دارند .
با سپاس
محسن نامدارزاده
م.ن.صفا
